Cảnh nghĩ đến căn gác trọ của Minh , bùi ngùi nói : - Có lẽ tôi sẽ quay về Hà Nội . Gần đến ngày khởi nghĩa rồi . Tổng Bộ không giao công tác cho tôi , thì chắc là ngày ấy tôi sẽ ở Hà Nội , phụ một tay với đội quân cảm tử của Ký Con ! Cô Giang nhìn Cảnh thương cảm . Điều này thì cô đã biết rồi , bởi Cảnh có bàn với cô cách đây ít lâu trên Yên Bái . Cô lại còn biết cả việc Cảnh phải trốn khỏi Hà Nội cả tháng nay vì bị Phạm Thành Dương tố cáo chung với các binh đoàn Quốc Dân Đảng thuộc chi bộ nhà binh . Cô Giang bảo : - Hà Nội bây giờ nguy hiểm lắm . Mật thám đang càn quét . Anh phải hết sức cẩn thận ! Cảnh cay đắng tiếp lời : - Cũng may , thằng đội Dương ra mặt công khai phản đảng , cõng rắng cắn gà nhà . Chứ nếu không thì những vụ bắt bớ gần đây , Tổng Bộ sẽ nghi cho tôi tố cáo ! Cô Giang chợp mắt nói : - Thôi . Anh bỏ chuyện ấy đi . Tôi hiểu anh . Nhiều đồng chí hiểu anh . Chúng ta cùng vì nước , vì đảng . Anh đừng buồn ! Cảnh nguôi ngoai phần nào , hạ giọng nói : - Chị gặp anh Học , nói với anh ấy là phải tìm đủ mọi cách giết ngay thằng đội Dương đi . Nó còn sống ngày nào thì đảng còn vỡ ngày ấy ! Cô Giang ngắt lời : - Bố đội Dương là giáo Du bị xử tử rồi . Cả giáo Phú , thông đồng với bố con đội Dương , cũng bị trừng trị rồi ! Cảnh xua tay : - Hai lão già ấy không quan trọng . Thằng đội Dương mới cần phải trừ ngay ! Nó không giấu mặt nữa . Nó công khai giắt mật thám đi bắt người của mình . Tôi mà tình cờ gặp nó ở đâu tôi cũng liều mạng với nó ! Cô Giang nhét khẩu súng vào đáy giỏ , phủ tờ báo lên trên rồi đặt vào giỏ hai nải chuối , mấy bó ngang và một chục oản , y như người đang trên đường đi lễ chùa . Cô chào chủ nhà , chào Cảnh rồi thoăn thoắt bước ra sân . Cảnh cũng chào chủ nhà rồi chạy theo cô Giang , anh dặn thêm : - Quên ! Tôi cho chị cái số nhà này ,ở ấp Thái Hà . Chỉ một mình chị biết thôi . Chị nhớ giấu kín hộ tôi . Vạn bất đắc dĩ , hễ chị có việc cần tìm tôi thì chị đến đấy . Cảnh đọc địa chỉ , cô Giang nhẩm lại vài lần , rồi bảo : - Tôi nhớ rồi ! Thôi , anh đi bằng an !
Ra tới cổng , hai người chia tay nhau trên con đường làng , mỗi ngừời đi về một hướng Ở Đáp Cầu , Nguyễn Thái Học đang kiểm điểm lại nhân sự để ban lệnh hành quân trong đêm khởi nghĩa , thì hai đại biểu phụ trách Hải Dương và Kiến An hộc tốc tìm đến khẩn khoản xin hoãn lại thêm bốn ngày . Nghĩa là thay vì 11 tháng 2 , xin đổi lại 15/2 để kịp tập trung lực lượng . - Tổng Bộ thông cảm cho chúng tôi . Lệnh tổng khởi nghĩa mãi đến hôm kia mới nhận được . Anh em thì phân tán mỏng , mỗi người ẩn núp một nơi , không thể nào triệu tập về ngay một chỗ được . Xin cho chúng tôi thêm 4 hôm nữa mới tập họp được . Nguyễn Thái Học hết sức bối rối vì lệnh đã ban rồi , những nơi khác đã nhận được . Việc liên lạc lúc này quá khó khăn , thay đổi ngày giờ chắc chắn sẽ gặp trở ngại cho nhiều địa phương . Tuy nhiên , vì các đồng chí Hải Dương , Hải Phòng và Kiến An cứ nằn nì mãi , đảng trưởng đành phải nghe theo . Ông tức tốc sai người đi thông báo các nơi , nói rõ hoãn ngày tổng tấn công . Phó Đức Chính lúc ấy đang ở làng Nam An , huyện Tùng Thiện tỉnh Sơn Tây , nhận được lệnh mới , vội cho người đi thâu đêm sang Sơn Dương gặp Nguyễn Khắc Nhu . Ở lại Đáp Cầu , Nguyễn Thái Học như ngồi trên đống lửa . Lưới mật thám trùng trùng điệp điệp khắp nơi , giao liên đi lại quá khó khăn , chẳng biết lệnh hoãn khởi nghĩa có đến mỗi đơn vị được không ? Giữa lúc đang nôn nao như thế thì cô Giang tìm đến . Cô rút trong cạp quần tờ truyền đơn đưa cho Nguyễn Thái Học và bảo : - Đông Dương Cộng Sản Đảng đang rãi truyền đơn khắp nơi , báo tin mình sắp khởi nghĩa … Nguyễn Thái Học trợn mắt , đập bàn quát to : - Tôi không tin ! Vì có thể nào anh em cộng sản làm như thế được ! Cô Giang vừa mệt mỏi vừa bực bội trước thái độ cả tin của người yêu . Cô nén tiếng thở dài , bùi ngùi bảo : - Em vội lắm , không có nhiều thì giờ ! Em đi suốt đêm về đây báo tin này cho anh biết hòng nhắc anh đề phòng . Bây giờ em phải ngược lên Yên Bái ngay . Đồng chí Thanh Giang đang chờ em ở sân ga . Thôi , anh lo công việc của anh đi ! Em cứ nhớ lời em hôm nay : Đây là truyền đơn của phía Cộng Sản , gián tiếp thông báo cho Tây biết mình sắp khởi nghĩa ! Việc lớn không thành cũng chỉ vì mình bị bán đứng ! Nguyễn Thái Học vò mảnh giấy ném vào góc nhà và bảo : - Dạo này cô nói chuyện giống luận điệu của Lê Hửu Cảnh quá ! Ông ấy lúc nào cũng thì Cộng Sản , hở một tí là tìm cách đặt điều cho người ta ! Cô Giang thấy nghẹn trong cổ nhưng cố giằng lại để khỏi lớn tiếng với đảng trưởng , nhất là bên cạnh hai người còn có ba đồng chí nữa đang lặng thinh theo dõi . Với cô , Cảnh lúc nào cũng là một đàn anh dũng cảm và tư cách . Huống chi Cảnh là người đầu tiên mạnh dạn đề nghị Tổng Bộ tác hợp cho cô và Nguyễn Thái Học trở thành vợ chồng chính thức . Đời cô sẽ chẳng bao giờ quên được cái buổi chiều mùa hạ năm ngóai ở đền Hùng , sau chuyến công tác đường dài ở Phú Thọ về miền xuôi . Nguyễn Thái Học mệt quá , ngồi tựa gốc cây , ngủ thiếp đi . Cô ngồi bên cạnh quạt cho người yêu , vì trời tối dần , từng đàn muổi trong các khóm cây xông ta bay vo ve liên tục . Nguyễn Thái Học được trời xếp đặt cho cái lợi điểm là rất dễ ngủ , ngồi đâu cũng ngủ được , dù đầu óc đang vô cùng vướng bận . Nhờ dễ ngủ nên tinh thần ông rất minh mẫn . Mệt đến đâu , chỉ cần nhắm mắt mười lăm phút hay nữa giờ , ông trở nên tỉnh táo như thường . Nhìn cô Giang ngồi quạt cho Nguyễn Thái Học dưới gốc cây đa cổ thụ bên cạnh đền Hùng , Lê Hửu Cảnh cảm động , nhè nhẹ lùi bước , trở lại chỗ Phó Đức Chính và Ký Con đang nằm nói chuyện . Chính hỏi Cảnh : - Sao không gọi anh Học vào ngủ ? Khuya quá rồi . Mai còn lên đường sớm ! Cảnh nhoài người nằm xuống bên cạnh Ký Con và đáp : - Hai cậu ra mà xem ! Nhìn cảnh tượng ấy , nỡ nào mình phá đám ! Rồi Cảnh nêu lên ý kiến xin Tổng Bộ đứng ra công nhận hai người nên duyên . Ký Con bảo : - Anh Học có vợ rồi mà ! Cảnh nói : - Có rồi ! Ai chả biết ! Nhưng mà người vợ do ông bà thân sinh cưới cho Học lúc còn nhỏ ở nhà quê . Học đã viết thư xin ly hôn rồi ! Với lại , tình vợ chồng mà có thêm tình đồng chí thì càng dễ hoạt động hơn ! Phó Đức Chính và Ký Con cũng đồng ý . Chính chỉ nhắc : - Việc này cũng phải xin ý kiến bác Nhu ! Cảnh gật đầu : - Đành là thế rồi ! Nhưng anh Nhu thì chắc cũng sẽ nhất trí thôi ! Cảnh nói đúng . Xứ Nhu thì bao giờ cũng ủng hộ cho cô Giang . Ba chị em cô Bắc , Giang và Tình chính là đoàn viên của Nguyễn Khắc Nhu ở phủ Lạng Thương trước khi đoàn thể này sát nhập vào VNQDĐ . Cả ba đều là niềm hãnh diện của Xứ Nhu bởi nhiệt tình công tác có thừa . Họ là những nữ đảng viên của Quốc Dân Đảng , trái với điều lệ ban đầu của đảng là chỉ thu nhận đàn ông . Hôm sau , Cảnh gặp riêng cô Giang và cho biết ý định của Cảnh , đã được sự tán thành của Phó Đức Chính và Ký Con Đặng Trần Nghiệp . Cô Giang cảm động lắm , rủ Nguyễn Thái Học vào thấp hương trước bàn thờ tổ và long trọng thề chỉ lấy nhau sau khi cách mạng đã thành công ! Thoáng thấy khẩu súng lục của Nguyễn Thái Học giấu trong áo khoác , cô xin đảng trưởng cấp cho cô một khẩu . Nguyễn Thái Học cười bảo : - Em làm công tác tuyên truyền và liên lạc , đeo súng làm gì cho vướng víu ! Cô Giang nghiêm nghị đáp : - Trước bàn thờ Tổ , em xin thề , nếu chẳng may anh có mệnh hệ nào thì em cũng sẽ tự tử chết theo anh ! Nguyễn Thái Học tuy xúc động vì tấm lòng của cô Giang nhưng thấy không vui khi nghe người yêu thốt ra những lời tuyệt vọng ấy . Từ ngày đó , cô Giang lúc nào cũng coi Lê Hửu Cảnh như người anh đỡ đầu của mình . Cô tin Lê Hửu Cảnh như tin Nguyễn Thái Học . Chuyện gì cô cũng bàn với Cảnh , mặc dầu từ sau hội nghị Đức Hiệp , Cảnh đã bị Tổng Bộ gạt hẳn ra ngoài vì Cảnh chủ trương hoãn cuộc tổng khởi nghĩa . Các đồng chí trung ương cũng có nhiều người hiểu tâm sự Cảnh , nhưng thấy Tổng Bộ đã tỏ thái độ , họ đành phải nghe theo và tránh giao tiếp với Cảnh . Nói chung , “nhóm cải tổ” của Cảnh chỉ còn Nguyễn Xuân Huân là được đắc dụng vì Huân có tài bắn súng mà Ký Con Đặng Trần Nghiệp tin tưởng . Về phần Lê Hửu Cảnh ,lắm khi nằm suy nghĩ sau bao nhiêu biến động thực tế liên tiếp xẩy đến với Quốc Dân Đảng , ông lật qua lật lại vấn đề và thấy quyết định của Nguyễn Thái Học cùng Tổng Bộ phát động cuộc tổng khởi nghĩa là có lý , bởi chẳng còn con đường nào khác . Cứ ngồi mà chờ bị bắt thì còn khổ hơn trăm nghìn lần . Nếu phải trách cứ từ đầu thì người đáng bị phê bình nhất là Nguyễn Văn Viên đã không nhìn xa , đã không tuân lệnh Tổng Bộ tự ý gây nên vụ ám sát René Bazin làm cái cớ cho thực dân Pháp tiêu diệt Quốc Dân Đảng . Quyết định tổng khởi nghĩa của Nguyễn Thái Học thật ra chỉ là chuyện chẳng đừng khi ở vào cái thế không lùi được nữa mà thôi ! Cảnh suy đi nghĩ lại thấy mình cũng cạn nghĩ khi phát biểu ở hội nghị , chống lại Nguyễn Thái Học để giờ đây bị nhiều đồng chí xa lánh vì ngờ vực ! Có hôm buồn quá , Cảnh mò sang Ninh Bình . Bộ bên ấy gồm khá đông người công giáo . Linh mục Phạm Bá Nha , cùng gia nhập đảng một thời với Cảnh , kiên nhẫn nghe Cảnh phân tích rồi bảo : - Anh khuyên Nguyễn Thái Học sang Tàu . Anh Học không nghe , thế thì phải khen anh ấy quả cảm chứ sao lại trách . Sang Tàu là con đường dễ đi . Ở lại đánh Tây mới là con đường chông gai ! Âu cũng là Chúa quan phòng để anh Học vác Thánh Giá nặng vì dân tộc ! Câu nói của cha Nha càng làm Cảnh ân hận . May mà còn có cô Giang hiểu thấu tấm lòng và luôn luôn tham khảo ý kiến với Cảnh , giúp ông vơi đi phần nào mặc cảm . Dĩ nhiên trước mặt Nguyễn Thái Học , cô Giang thường tế nhị tránh nhắc đến tên Lê Hửu Cảnh , bởi chính Cảnh cũng dăn cô như vậy . Khi người ta đã có thành kiến trong đầu rồi thì rất khó gột rửa ! Cô không nhắc , nhưng Nguyễn Thái Học vẫn đóan là Lê Hửu Cảnh đưa tờ truyền đơn này cho cô vì Cảnh là người đạo gốc , tự căn bản đã thù chủ nghĩa Cộng Sản . Nguyễn Thái Học bảo cô Giang : - Biết đâu thủ phạm rải truyền đơn chả là thằng đội Dương ! Một đồng chí lớn tuổi đứng bên cạnh cay đắng chen vào : - Mà có cần gì đội Dương hay Cộng Sản phải rải truyền đơn ! Đội Dương đã tâu hết với quan thầy của nó về quyết định tổng khởi nghĩa của mình rồi cơ mà ! Đội Duơng dám ngang nhiên rút súng bắn anh Học với anh Nhu thì nó còn sợ gì mà không ra mặt làm chó săn tay sai cho Tây ! Nguyễn Thái Học gật đầu ngậm ngùi bảo cô Giang : - Việc đã đến nước này thì chỉ còn một đường tiến mà thôi ! Em trở lại Yên Bái , lo công việc trên ấy … Nguyễn Thái Học đang nói dang dở thì ba đồng chí địa phương bấm nhau , cùng bỏ ra ngoài để dành giây phút cho cô Giang gặp riêng người yêu . Nhưng đảng trưởng vẩy tay gọi họ trở lại và tha thiết nói tiếp : - Làm cách mạng bạo động thì chủ yếu trông vào lực lượng quân sự . Nhưng không may cho chúng ta là bao nhiêu công lao gầy dựng các binh đoàn ở Hà Nội , Đồng Thủy , phi trường Bạch Mai , thậm chí Đáp Cầu , Phả Lại , đều bị đội Dương nội phản tố cáo hết cho giặc . Thành ra bây giờ chỉ còn trông vào Yên Bái . Hy vọng Yên Bái sẽ tạo được chiến công lớn ! Ba đồng chí bên cạnh Nguyễn Thái Học cùng hồi hộp chờ đợi câu trả lời của cô Giang . Cô tỉ mỉ báo cáo : - Vâng . Cho đến giờ này thì tình hình trên ấy vẫn tốt đẹp . Tinh thần chiến đấu của quân cách mạng rất cao . Em đã hẹn với đồng chí Thanh Giang , ngày mai có mặt ở sân ga . Trong hai ngày , ngày mai và ngày kia sẽ đón khoảng 300 đồng chí từ dưới Phú Thọ lên . Vũ khí thì chi bộ phụ nữ do chị Bắc lãnh đạo , đã chuyển lên đầy đủ rồi ! Tất cả sẽ gặp nhau ở rừng sơn , nhận vũ khí trước khi xuất quân đúng ngày giờ Tổng Bộ đã ấn định ! Nguyễn Thái Học thở phào kết luận : - Như thế là Tổng Bộ có thể an tâm về mặt trận Yên Bái . Cô Giang gật đầu rồi chào mọi người bước ra . Một đồng chí đưa mắt nhìn Nguyễn Thái Học rồi dè dặt đề nghị với cô : - Chị ngủ lại đây đêm nay rồi sáng mai hẵng lên đường ! Giời sắp tối rồi ! Mùa này thì giời tối nhanh lắm ! Nhưng cô cương quyết đáp : - Tôi phải đi ngay mới kịp ! Cô cô gắng nở nụ cười mặc dù lệ đã nhòa trong hai khóe mắt . Nguyễn Thái Học đứng trong khung cửa trông ra , vừa ái ngại , vừa cảm phục sự dấn thân của người tình . Gặp nhau hôm nay , biết đâu chẳng là lần cuối cùng vì chỉ còn vài ngày nữa là tổng khởi nghĩa ! Ba đồng chí đứng sau lưng Nguyễn Thái Học , cũng mang cùng một tâm trạng như đảng trưởng . Một người trông theo cô Giang tất tả bước ra đường , buột miệng than - Nam nhi như chúng mình , đã mấy ai sánh được với chị ấy ! Cả bọn đều im lặng , cùng đồng ý với nhận xét ấy ! Càng gần đến ngày trọng đại , việc liên lạc càng trở nên khó khăn bội phần , bởi địch đã nắm gần rõ hết mọi toan tính của Quốc Dân Đảng do nội tuyến cung cấp . Đồn binh , trại lính , phi trường , trạm canh , trung tâm huấn luyện , trên toàn cõi Bắc Kỳ đều được tăng cường phòng thủ cẩn mật . Nhân viên chính quyền cũng như binh sĩ phục vụ cho các đơn vị Pháp , bất cứ ai có dấu hiệu khả nghi là Pháp bắt nhốt ngay , biệt giam một chỗ để khỏi tiếp xúc với người thân .
Trong tình hình căng thẳng ấy , thông tin giữa các lực lượng cách mạng gần như tê liệt hẳn . Thậm chí Tổng Bộ đã rời ngày khởi nghĩa , đổi ngày 10 thành 15 tháng 2 , theo yêu cầu tha thiết của Hải Phòng và Kiến An , nhưng nhiều nơi không hề biết , vẫn cứ theo chỉ thị cũ . Không hề biết là vì không liên lạc được , hoặc người đưa tin dọc đường bị bắt . Đến ngay cô Giang ở Yên Bái cũng chẳng nhận được lệnh rời ngày . Mà dù cho nhận được lệnh này thì Yên Bái cũng không thể nào rời được nữa , vì 300 đồng chí dân sự từ dưới Phú Thọ đã kéo lên , tập trung trong rừng sơn , và nhất là vì các đồng chí quân nhân trong đồn Yên Bái nhận làm nội ứng cho cách mạng , đã chuẩn bị sẳn , càng để lâu càng dễ bị lộ . Chẳng phải chỉ riêng Yên Bái không nhận được lệnh hoãn ngày , mà ngay cả Nguyễn Khắc Nhu ở Hưng Hóa , Ký Con ở Hà Nội , cùng nhiều nơi khác trên đất Bắc cũng không biết gì , cứ khai hỏa vào đêm mùng 10 rạng 11 tháng 2 như lệnh cũ đã ban hành . Sơn Tây nổ súng đêm 12 , Kiến An tấn công đêm 13 , Vĩnh Bảo đêm 15 . Chỗ nào cũng gặp trở ngại , ngoại trừ Yên Bái đoạt được chút thắng lợi , lúc đầu nhờ lòng dũng cảm và quyết tâm của các quân nhân trong đồn . Bộ tham mưu gồm có 5 sĩ quan : Quản Cần , Cai Thịnh , Cai Nguyên , Cai Thuyết và Cai Hoằng , trong đó có Cai Hoằng tức đồng chí Ngô Hải Hoằng đáng ghi công đầu trong trận đánh lịch sử này . Ông là ngọn đuốc dẫn đường , là ngọn lửa khích lệ đồng đội , là tấm gương hy sinh cao cả về đởm lược cũng như lòng trung thành với đảng ngay cả sau khi bị giặc bắt . Một mình ông tả xung hữu đột bắn chết 6 quân nhân Pháp , trong đó có đại úy đồn trưởng Jourdain . Ông ngồi tù một tháng , ung dung chờ lên máy chém cùng với đồng đội là Cai Thuyết và hai nông dân từ Phú Thọ tham dự trận đánh . Tất cả đều tỏ ra thanh thản , hãnh diện với công tác đãng giao phó . Bốn người ấy : Đặng Văn Lương , Đặng Văn Tiệp , Nguyễn Thành Thiếp và Ngô Hải Hoằng là bốn chiến sĩ lên máy chém Yên Bái đợt đầu tiên trong vụ án Quốc Dân Đảng năm 1930 . Hôm ấy là mùng 8 tháng 3 , lúc trời còn mờ hơi sương ! Riêng đảng trưởng Nguyễn Thái Học , trực tiếp chỉ huy mặt trận Đáp Cầu và Phả Lại , muốn đánh một trận quyết liệt rồi chết giữa sa trường cũng cam . Nhưng trời chẳng chiều lòng người . Ngày 12 tháng 2 , các đồng chí từ Bắc Ninh và Hải Dương kéo nhau đến điềm tập trung như đã ước hẹn thì không thấy Nguyễn Thái Học đâu ! Là vì đảng trưởng đã ra lệnh rời ngày khởi sự mà các đồng chí không nhận được lệnh ! Vắng mặt đảng trưởng , mọi người thất vọng , phân tán trở về ! Khi anh em kéo đến , Nguyễn Thái Học không biết . Lúc được tin thì lực lượng phân tán gần hết . Từ làng Hưng Thăng , Nguyễn Thái Học bàn với các đồng chí còn lại , có hết bao nhiêu thì dốc hết ra đánh vào đồn binh Đáp Cầu để hỗ trợ những nơi khác đã nổi dậy . Nhưng chưa kịp xuất quân thì giám binh Hải Dương cho lính đến bao vây bất thần . Rất may , Nguyễn Thái Học được dân làng bảo vệ qua sông , chỉ chút xíu nữa là sa vào tay quân thù .
Cuộc khởi nghĩa non yểu làm Việt Nam Quốc Dân Đảng vốn đã trong tình trạng nguy ngập , lại càng thê lương hơn . Ngoài hàng loạt những chiến sĩ bị chết và bị bắt . Tổng Bộ mất thêm một số nhân sự đầu não hết sức quan trọng . Nguyễn Khắc Nhu chỉ huy tấn công phủ lỵ Lâm Thao , trúng đạn ở chân , không chạy được , bị địch bắt . Ông tự tử ba lần mới chết ở tuổi 47 . Phó Đức Chính được phân công chỉ huy đánh thành Sơn Tây . Nhưng định mệnh cũng lại quá nghiệt ngã đối với ông . Một ngày trước khi khởi nghĩa , kho vũ khí tồn trữ ở làng Quang Hút bị mật báo , giặc đem quân đến tịch thu hết , lực lượng cách mạng đành phải hoãn lại để bàn tính kế hoạch khác . Phó Đức Chính đang lay hoay suy nghĩ thì đồng chí Thanh Giang tức Nguyễn Văn Khôi cùng Cai Tần từ Yên Bái chạy về , định họp lực với Phó Đức Chính để tấn công Sơn Tây . Không còn vũ khí , cả nhóm đang bàn thảo tại nhà đồng chí Quản Trạng ở huyện Tùng Thiện thì bị nội phản : Gã giáo viên tiểu học vì tư thù với chủ nhà , chạy đi báo cho Tây biết . Phó Đức Chính bị bắt ở tuổi 22 , Thanh Giang Nguyễn Văn Khôi cũng sa lưới trong dịp này . Lương Ngọc Tốn , trưởng ban ám sát của đảng , sát cánh với Ký Con . Trên đường sang Bắc Ninh để tìm Nguyễn Thái Học sau đêm khởi nghĩa . Tốn bị cảnh sát Pháp cản lại . Anh rút súng bắn tên đội xếp rồi bỏ chạy bến đò Thanh Trì . Công nhân lò bát thấy Tốn chạy trước , đội xếp đuổi sau lưng , lại tưởng Tốn là quân trộm cắp , nên hùa vào bắt Tốn , đem nạp cho thực dân . Cùng với hàng trăm đồng chí dũng cảm khác bị sa lưới , nhân sự của Tổng Bộ bước vào một khúc quanh đen tối nhất sau hơn hai năm dựng bảng hiệu Việt Nam Quốc Dân Đảng . Những ngày kế tiếp , Nguyễn Thái Học thường ẩn núp ở vùng Lương Tài , tức Gia Bình , tỉnh Bắc Ninh , là nơi mà dân chúng hết lòng che chở cho quân cách mạng . Bên cạnh Nguyễn Thái Học giờ này không còn Nguyễn Khắc Nhu và Phó Đức Chính , chỉ có Sư Trạch là bạn đồng hành . Trong những đêm khuya vắng lặng , giấc ngủ chập chờn , Nguyễn Thái Học nghĩ đến những đồng chí tri kỷ nay đã nằm xuống hoặc phân tán khắp nơi , thấy mình hình như mất hẳn hai cánh tay , bơ vơ đến độ có lúc thấy hoản loạn tâm trí ! Ông ôn lại bao nhiêu kỷ niệm , từ buổi đầu nô nức ở Nam Đồng Thư Xã với những bằng hửu đầy tâm huyết sát cánh bên nhau . Nhượng Tống với dáng dấp văn nhân , kiến thức uyên bác . Hồ Văn Mịch gầy gò xanh xao vì chứng lao phổi . Rồi còn biết bao nhiêu nhà văn , nhà báo khác , những người bạn ở trường cao đẳng , giờ đang nằm trong Hỏa Lò hoặc đã ra Côn Đảo . Nam Đồng Thư Xã và Khách Sạn Việt Nam đóng cửa rồi , ông lang thang nay đây mai đó trên toàn cõi Bắc Kỳ , bên cạnh lúc nào cũng có Xứ Nhu lớn tuổi , trầm tĩnh . Lê Hửu Cảnh trung niên gan dạ . Phó Đức Chính và Ký Con , tuổi mới ngoài hai mươi nhưng suy tính chuyện gì cũng sâu xa . Cô Nguyễn Thị Giang đảm đang , quyền biến . Tất cả bây giờ như bầy chim vỡ tổ vì bị săn đuổi. Ông thấy trách nhiệm của mình lớn quá , ông đã đưa bao nhiêu đồng chí vào vòng ngục hình , bao nhiêu người trốn tránh vất vưởng và nhất là bao nhiêu người khác đã ngã gục . Bất giác ông thở dài và ứa nước mắt trong đêm . Những dằn vặt ray rứt như thế làm ông không ngủ được , dù ông vốn là người dễ ngủ !
Các đồng chí lưu vong nghe tin dữ từ quốc nội , vội cử Đoàn Kiểm Điểm về gặp Nguyễn Thái Học để hối thúc ông xuất ngoại . Nhưng dĩ nhiên ông không nghe . Ông buốt nhói nghĩ đến các đồng chí đã hy sinh , lại càng đau đớn xé gan khi thấy thực dân Pháp dội bom làng Cổ Am , giết hại nông dân và tàn phá hết nhà cửa của người vô tội . Đây là lần đầu tiên Pháp dùng máy bay bắn phá xóm làng , nhằm mục đích tiêu diệt tàn quân cách mạng và nhất là để trả thù cho tên tay sai Hoàng Gia Mô , tri huyện Vĩnh Bảo bị lực lượng Quốc Dân Đảng xử tử hôm 15 tháng 2 . Hoàng Gia Mô là cháu nội Hoàng Trọng Phu , tổng đốc Hà Đông , khét tiếng là gia nô đắc lực của Pháp . Quân cách mạng do Trần Quang Diệu chỉ huy , đã bắt trói , tuyên án và xử Hoàng Gia Mô bằng một phát súng trường . Thống sứ Bắc kỳ René Robin , sau khi xin ý kiến toàn quyền Pasquier đã ra lệnh cho phóng pháo cơ ném 57 trái bom xuống nhằm bình địa làng Cổ Am để trừng phạt và hăm dọa . Trong thông tư gửi các công sứ đứng đầu tỉnh toàn cõi Bắc Kỳ , Robin cảnh cáo : “Nếu làng nào còn chứa chấp bọn khởi nghĩa , thì cũng sẽ bị ném bom ngay như làng Cổ Am chứ không thể tha thứ được” . Nhóm Lê Hửu Cảnh , Nguyễn Xuân Huân cùng các đồng chí trước đây bị coi là trung lập , không được tham gia công tác khởi nghĩa , nay dò được tin Nguyễn Thái Học đang có mặt tại huyện Gia Bình , tỉnh Bắc Ninh , vội vàng lẩn lút đi thâu đêm tìm gặp đảng trưởng . Riêng Nguyễn Đôn Lâm vì vết thương ở vai chưa lành , nên đành tìm nơi kín đáo , ẩn mình buộc thuốc . Riêng Cảnh , mấy hôm liền không ăn không ngủ được . Ông ghé căn gác trọ của Minh , nằm chờ một đêm lắng nghe tin tức . Rồi khi biết chắc mọi trận đánh đều bất lợi cho đảng . Cảnh tức tốc tìm đường sang Bắc Ninh vì đóan chắc Nguyễn Thái Học đang ở đó . Cảnh cũng hy vọng gặp cả cô Giang . Nhưng thật ra thì cô Giang đã chạy về Bắc Giang từ sau đêm tấn công Yên Bái . Nhìn thấy Cảnh , Nguyễn Thái Học nhớ ngay đến cô Giang vẫn thường thẳng thắn bênh vực lập trường của Cảnh . Giờ này thì ông đã biết Cảnh là người trung thành với đảng . Cũng may Ký Con vì mến tài Cảnh , không nỡ hạ thủ, chứ không thì đảng đã mất đi một nhân tài . Hôm ấy , tất cả gặp nhau trên con đò đậu ở bến Kênh Vàng . Vừa lên thuyền , nhìn nét mặt hốc hác của Nguyễn Thái Học , Cảnh quên hết mọi bất hòa trong mấy tháng qua , tha thiết nói : - Anh phải ra nước ngòai ngay , không chần chờ được nữa ! Nguyễn Thái Học lắc đầu cười buồn . Cảnh nhấn mạnh : - Dạo trước , tôi khuyên anh đi , anh không đi vì muốn một lần thử lửa với giặc . Bây giờ tình hình đã đến lúc tuyệt vọng , anh phải đi , không còn lý do nào để ở lại ! Nguyễn Thái Học mệt mỏi đáp : - Bao nhiêu đồng chí đã ngã xuống . Bao nhiêu dân lành đã vì đảng mà chết oan , tôi phải ở lại để chết chung với anh em ! Anh Nhu đã chết , anh Chính đã bị bắt . Tôi nỡ nào tìm nơi an toàn mà sống ! Cảnh chì chiết : - Bao nhiêu đồng chí đã chết ? Bao nhiêu dân lành khác thác oan ! Chính vì vậy mà anh phải xuất ngoại . Xuất ngoại để sống . Anh có sống thì mới báo thù cho các đồng chí ! Nguyễn Thái Học hai ba lần nhắc lại : - Không thể được ! Không thể được ! Lê Hửu Cảnh cố nén cơn giận , ôn tồn giải thích : - Anh Học , anh phải nghĩ đến đường dài . Kế hoạch đường dài của mình bây giờ là anh phải qua bên kia biên giới , thành lập tổng bộ bên ấy . Ta đã có sẳn lực lượng của anh Nghiệp và chính phủ Quốc Dân Đảng Trung Hoa yểm trợ . Chúng tôi ở lại trong nước , họp nhau cải tổ lại đảng , tạm thời rút vào bí mật tối đa để chờ thời cơ . Giữa tổng bộ bên ấy và quốc nội , sẽ có đường giây liên lạc chặt chẽ để quốc nội nhận chỉ thị từ tổng bộ . Anh phải nhớ rằng , anh còn thì đảng còn . Anh mất thì đảng tan rã . Nhất là các đồng chí đang bị giam cầm , ngày đêm trông ngóng ra ngoài . Nếu chẳng may anh bị bắt , họ sẽ như rắn mất đầu . Chừng ấy , họ sẽ phải ngả theo Đông Dương Cộng Sản Đảng hết . Vì chẳng còn một chỗ dựa nào để đánh Tây !
Nguyễn Thái Học cảm động nhìn Cảnh , lòng dân lên nỗi ân hận vì trước đây đã ngờ vực Cảnh thay lòng đổi dạ . Suýt nữa thì tổng bộ giết oan một đảng viên trung thành . Ông đưa mắt nhìn khắp lượt . Nhiều đồng chí gật đầu tán đồng ý kiến của Cảnh . Nguyễn Xuân Huân cũng nhắc lại : - Chủ trương của đồng chí Cảnh là chủ trương có suy nghĩ sâu sắc . Anh nên nghe lời đồng chí ấy ! Anh ở lại , nếu chẳng may anh bị bắt thì muôn đời không trả được mối thù cho các đồng chí đã nằm xuống ! Nguyễn Thái Học xúc động bảo : - Tôi cảm ơn các đồng chí , cảm ơn anh Cảnh . Nhưng ý tôi đã quyết ! Chủ trương của tôi ngay từ buổi đầu là ở lại , chấp nhận gian khổ với đồng chí và đồng bào . Nếu có chết , cũng chết bên cạnh đồng chí của mình ! Cảnh không biết nói gì hơn , ngậm ngùi như muốn khóc . Ông quay nhìn ta giòng sông . Các đồng chí khác cũng đành im lặng . Một lúc sau , Cảnh hạ giọng bảo Nguyễn Thái Học : - Từ hôm ấy đến nay , chả có tin gì của cô Giang ! Có người lên tiếng : - Nghe nói chị ấy đang ở bên Bắc Giang ! Chưa bị bắt là may rồi ! Sư Trạch thay mặt Nguyễn Thái Học kết luận : - Bây giờ chúng ta chia tay . Không nên tập trung lâu một chỗ . Sáng mai gặp nhau ở nhà đồng chí Tuyên , làng Trụ Thôn .
Thế là hôm sau và ba ngày kế tiếp , Nguyễn Thái Học chủ tọa hội nghị khẩn cấp bàn về việc cải tổ đảng tại nhà Nguyễn Văn Tuyên , có Lê Hửu Cảnh , Nguyễn Xuân Huân , Sư Trạch , Phạm Văn Phổ và vài đồng chí khác từ các nơi khác đến . Đoàn Kiểm Điểm thì đã bỏ về Trung Hoa để báo cáo tình hình cho các đồng chí bên ấy . Thời gian này , Nguyễn Thế Nghiệp đã gây dựng xong lực lượng Quốc Dân Đảng hải ngoại , đặt tên là Vân Nam đệ nhất đạo bộ , nghĩa là vẫn thống thuộc tổng bộ trong nước . Để dễ hoạt động , Nguyễn Thế Nghiệp thay tên đổi họ , lấy bí danh là Trương Nguyên Minh nghe có vẻ Tàu hơn . Ông được bầu làm chi bộ trưởng , phát triển đảng viên rất nhanh trong cộng đồng người Việt ly hương luôn nhớ về đất nước . Ông dùng Vân Nam Đạo Bộ làm nền tảng để đón Nguyễn Thái Học sang , xây dựng lại tổng bộ sau cuộc khởi nghĩa thất bại . Nhưng rất tiếc là đảng trưởng dứt khoát không đi . Đoàn Kiểm Điểm phải trở về tay không ! Ngày 19 tháng 2 , nghĩa là chưa đầy mười hôm sau tổng khởi nghĩa , hội nghị bế mạc . Các đồng chí bịn rịn chia tay , ai cũng linh cảm thấy hiểm nguy đang rình rập tứ phía . Cảnh rưng rưng bảo Nguyễn Thái Học : - Chả nói anh cũng biết . Sở liêm phóng đã cho in ra hàng vạn tấm hình của anh , kèm với hàng triệu truyền đơn , rải khắp nơi . Chỗ nào cũng thấy hình anh . Bến đò , nhà ga , đình làng , sân chùa , cổng chợ , nhà giây thép , cổng làng , trường học , điếm canh , không bỏ sót chỗ nào . Anh dứt khoát không chịu sang Tàu , tôi không bàn đến nữa ! Nhưng anh phải hết sức cẩn thận , thay hình đổi dạng , băng rừng vượt suối mà đi . Chúng nó treo giải thưởng 5 nghìn đồng cho ai bắt được hoặc giết được anh ! Năm nghìn đồng to lắm ! Thế nào chả có đứa nổi lòng tham ! Thời buổi này chả biết tin ai , tôi chỉ xin nhắc bao nhiêu cho anh thôi ! Nguyễn Thái Học xiết chặc bàn tay Cảnh và run run nói : - Cảm ơn đồng chí , đồng chí cũng cần bảo trọng ! Cảnh hỏi : - Anh định đi đâu bây giờ ? Su Trạch đáp thay : - Tôi đưa anh Học về chùa Đáp Khê bên Hải Dương . Chùa nhà ! Cảnh là một người Công giáo từ thuở nhỏ từng học trong chủng viện với ý định đi tu làm linh mục , cho nên dù sao đối với một nhà sư Phật giáo , ông cũng cảm thấy có một khoảng cách nào đó khiến ông không dám thân thiện bởi Cảnh không hiểu rõ hệ thống tu hành bên Phật giáo . Đã thế , nhiều người quen thiêu dệt lại gọi Sư Trạch là thầy cúng hoặc thầy pháp có nhiều bùa phép không tưởng , nên Cảnh lại càng dè dặt . Thực chất thì ông chỉ là một nhà sư theo phái Mật Tông thờ Phật Tổ và thờ thiền sư Từ Đạo Hạnh . Ông trụ trì ở chùa Đáp Khê bên Hải Dương . Quốc Dân Đảng từ bản chất đã muốn kết họp mọi thành phần dân tộc vào cuộc cách mạng chống Pháp , nên không phân biệt tôn giáo . Thậm chí đồng chí Nguyễn Ngọc Sơn đã từng vào Nam đã tính chuyện liên kết với đạo Cao Đài lúc đó đang phát triển ồ ạt , nhưng không thành . Ở miền Bắc thì khá nhiều chùa trở thành cứ điểm của Quốc Dân Đảng , trong đó có chùa Đáp Khê mà Sư Trạch tu trì . Ông có ý chí cương nghị , võ nghệ cao cường nên đã rời chùa để đảm trách việc bảo vệ cho đảng trưởng Nguyễn Thái Học . Cảnh cúi đầu chào Sư Trạch và nói : - Có đồng chí đi bên cạnh anh Học , chúng tôi thấy yên lòng ! À … Quên cái này nữa . Thằng thống sứ Robin vừa bổ nhiệm Vi Văn Định , tổng đốc Thái Bình , lo việc lùng bắt lực lượng của chúng ta . Nó gọi là “tiểu trừ tàn quân Quốc Dân Đảng” ! Vi Văn Định thì các đồng chí biết rồi ! Nó còn ác hơn cả quan thầy của nó nữa ! … Thôi . Xin các anh bảo trọng ! Rồi Cảnh làm dấu Thánh Giá và kéo tay Nguyễn Xuân Huân đi nhanh ra cổng , trở về Hà Nội . Huân vốn là tri kỷ của Cảnh từ thuở trước hội nghị Đức Hiệp . Tuy không tán thành chủ trương tổng khởi nghĩa , nhưng Huân là tay thiện xạ , sử dụng nhuần nhuyễn súng lục , nên được tổng bộ thường giao cho công tác thanh tóan nhưng kẻ phản bội , chẳng hạn như giáo Phú , giáo Du trước đây . Cảnh và Huân đi rồi , Nguyễn Thái Học cùng Sư Trạch và ba đồng chí nữa cũng vội vàng thu xếp lên đường . Cả nhóm mặc quần áo phu mỏ , vai mang đãy vải , giấu súng lục trong cạp quần . Đồng chí Phạm Văn Phổ ngăn lại và đề nghị : - Không nên đi đường bộ , nguy hiểm lắm ! Suốt từ bến đò Kênh Vàng đến hết địa phận Mỹ Lộc , dọc bờ sông đều có người của ta , tội gì không đi thuyền có anh em bảo vệ ! Nguyễn Thái Học bảo : - Đi thuyền rềnh ràng mất thì giờ lắm ! Ta tìm đường len lỏi xuyên rừng mà đi . Mặc quần áo này thì ai mà để ý ! Thấy đảng trưởng đã quyết , Phổ đành níu tay từ giã , dặn dò vài câu rồi đứng nhìn theo năm đồng chí lủi thủi ra cổng . Qua một đêm lặn lội mệt mỏi , ngủ vài tiếng đồng hồ ở dọc đường , sáng 20 tháng 2 , đoàn người lại lên đường lúc trời còn mờ hơi sương . Quả đúng như Cảnh nói , chỗ nào Nguyễn Thái Học cũng thấy hình mình dán trên gốc cây , vách tường , kèm theo món tiền thưởng hấp dẫn . Khoảng hơn 8 giờ sáng , đoàn người đến địa phận Chi Ngãi , huyện Chí Linh , tỉnh Hải Dương . Nhưng họ không vào làng , vì Chí Ngãi có đồn lính Khố Xanh . Họ đi vòng xuyên qua ấp Cổ Vịt , vùng đất mà tên thực dân Clébert đang khai thác nông trại , có lính khố xanh và tuần phiên canh gát thường trực . Mặt trời vừa lên , không gian đầu xuân còn se lạnh , 5 gã tuần phu vừa thức giấc đang ngồi ăn sáng trong điếm canh . Thấy người lạ mặt xuất hiện trong ấp , đám tuần phu đứng bật dậy , tri hô bắt đứng lại . Mặc dù thân rã rời vì thiếu ăn thiếu ngủ mấy tháng nay , Nguyễn Thái Học vẫn cứng rắn bảo Sư Trạch : - Không thể đứng lại cho chúng nó khám được ! Sẽ lộ tông tích ngay ! Cứ cấm đầu đi rồi có gì thì bỏ chạy ! Chắc chúng nó chỉ dọa thôi ! Sư Trạch và 3 đồng chí đồng ý , rảo bước theo Nguyễn Thái Học . Một trong ba đồng chí là Ký Diến quay mặt về phía điếm canh , nói lớn : - Chúng tôi là phu mỏ , đi làm sớm . Xin các bác làm phúc cho nhờ đường qua ấp vì sợ không kịp giờ . Đội ơn các bác lắm ! Đã xuống nước như vậy mà đám tuần phu vẫn không bỏ cuộc . Chúng lao ra , đuổi theo - Đứng lại cái đã ! Ai cho phép chúng mày qua ấp ! Đứng lại để chúng ông khám cái đã Nguyễn Thái Học nhìn khu vườn trước mặt nói : - Mình chạy bừa vào trong kia ! Đừng để chúng nó khám xét lôi thôi ! Rồi ông bảo Sư Trạch : - Quăng lại một quả lựu đạn cho chúng nó sợ , không dám đuổi theo ! Ném xa xa , đừng để cho chúng nó bị thương ! Mình dọa thôi ! Sư Trạch làm theo lời đảng trưởng . Nhưng không ngờ bọn tuần phu có súng ! Chúng bắn theo vài phát và hét lên : - Đứng lại ! Đứng lại ! Không ông bắn chết ! - Tất cả đứng lại , bắn bỏ mẹ bây giờ ! Nguyễn Thái Học vừa chạy vừa rút súng lục . Sư Trạch giục : - Các anh chạy trước , để tôi chặn chúng nó ! Sư Trạch vừa dứt câu thì mấy phát súng nổ vang , đạn bay vèo tới . Cả Nguyễn Thái Học và Sư Trạch đều bị thương , đạn ghim vào bắp chân , ngã quị xuống . Bọn tuần phu xông lại , năm đứa vây quanh . Hai mũi súng dí xuống . Phần vì bị thương , phần quá mệt mỏi , Nguyễn Thái Học không còn nghĩ đến chuyện chống cự nữa . Ông chỉ nói nhanh với ba đồng chí cùng đi với ông là Diên , Kính và Tuyên : - Ba anh chưa bị thương , liệu tìm cách thoát thân đi ! Rồi ông buông xuôi , quăng súng ! Anh hùng mạt lộ ! Lũ tuần phu xông vào bắt trói . Khi biết đó là Nguyễn Thái Học , một trong năm gã tuần phu hốt hoảng kêu lên : - Thôi chết rồi ! Tôi bắt nhầm người rồi ! Làm thế nào bây giờ ! Tất cả đều đã muộn . Vì gã thực dân Clébert , chủ ấp , ngay từ khi nghe tiếng tri hô , tiếng súng nổ , đã nai nịt chạy ra và đang tiến đến bên cạnh Nguyễn Thái Học . Gã trố mắt kinh ngạc một cách hớn hở , ra lệnh trói Nguyễn Thái Học và Sư Trạch thật kỹ rồi bỏ vào thúng , sai tuần phu khiêng lên đồn Chi Ngãi . Đích thân Clébert cầm súng áp giải phía sau ! Clébert không thể ngờ được rằng cái người từng làm rúng động chính quyền bảo hộ trên toàn cõi Bắc Kỳ hơn 2 năm nay , giờ này lại nằm trong tay hắn ! Đúng là hoạnh tài bất ngờ , tin vui bất chợt , làm hắn chỉ chú tâm đến Nguyễn Thái Học vừa bị hắn trói thật chặt , đặt trong thúng mây , khiêng nộp đồn lính . Nhờ vậy , ba đồng chí cùng đi với Nguyễn Thái Học là Ký Diến , Chánh Kính và Chánh Tuyên lợi dụng lúc bọn tuần phu sơ hở , đã nhớ lời dặn của Nguyễn Thái Học , bỏ chạy lao vào rừng Kiếp Bạc . Clébert bắn theo mấy phát nhưng không trúng . Hắn cũng chẳng bận tâm sai thủ hạ đuổi theo , vì cái người tù nhân vĩ đại là Nguyễn Thái Học đang nằm trong tay hắn mới thật là quan trọng , không thể để lọt lưới một lần nữa . Ba đồng chí ngủ tạm trong rừng rồi hôm sau bơi qua sông Luống để trở về Gia Bình . Ra đến giữa sông thì Chánh Tuyên quay lại bảo hai bạn : - Anh Học bị bắt ! Đại sự đã hỏng rồi ! Tôi cũng chẳng thiết sống làm gì nữa ! Thôi , vĩnh biệt hai anh ! Rồi ông buông xuôi , tự trầm dưới đáy sông !
Facebook
Twitter
