Sau đám cưới của một người trong họ, chị Trâm một tối kia ngồi lại bàn với nàng về việc nhân duyên của Lan. Có một người bạn buôn muốn hỏi Lan cho con trai, học trường thuốc. Thoa lựa chiều ngỏ ý mình và “nói” đến những quần áo cô dâu mà Thoa trông thấy ở một vài đám cưới gần xóm. Ðêm ấy Thoa để đèn đến khuya, mở hòm xếp lại những cặp áo đẹp và ngắm những thứ nữ trang của mình.
Tết năm nay, Lan ít đi lễ với nàng nhưng Thoa được cô Phương và mấy bạn trai của Phương chào mình một cách mến mộ quá đáng. ở giữa những người lanh lẹn và bọn thiếu nữ giòn giã lộng lẫy kia, Thoa là một bậc nữ lưu cũ kỹ trong vẻ đẹp nhu mỳ, sự ngượng ngập của Thoa làm khô khan thêm dáng người gọn ghẽ.
Lan về nhà đòi dì thuật lại chuyện mà Lan đã nghe Phương kể từ trước. Lan reo cười khi nhận được những người mà Thoa mô tả và bình phẩm bằng lối nói riêng của nàng. Lan lại nói đùa dì, để tránh những câu Thoa hỏi về chàng sinh viên. Thoa mỉm cười luôn vì thấy nhiều câu ngộ nghĩnh.
Cho đến ngày Lan thôi học để về nhà chồng. Lan vẫn nhắc lại câu nói Thoa nghe đã quen nhưng không thấy nhàm - và cũng không đời nào tin.
- Không ngờ, đó là sự thực.
Một hôm, Lan ở ngoài hàng chạy vào ghé tai bảo nàng: “Ðấy, cháu có nói dối dì đâu, chả tin rồi chốc nữa dì hỏi đẻ cháu khắc biết”.
Nhà ngoài chị Trâm đương tiếp chuyện một người khách đàn ông. Lúc Trâm đưa khách lên gác nói chuyện với chồng, nàng thấy một người mặc tây, chừng ba nhăm, bốn mươi tuổi, thong thả đi vào qua mép sân trên rồi dềnh dàng vừa trèo lên bậc thang gác vừa ngoảnh nhìn xuống. Lan máy: “Chú họ Phương đấy, dì ạ”. Rồi Lan khúc khích chạy coi hàng. Thoa bối rối, nhưng nhất định vẫn không tin. Nàng cố điềm nhiên ngồi đan cho hết một đường nữa, tháo ra đan lại mấy mắt lỗi, rồi sau cùng đặt len xuống thúng, giận Lan sao không trở vào. Chị Trâm ở trên gác dẫn người khách xuống. Thoa lại thấy mình bị người ấy chăm chú nhìn, nàng nghe trống ngực đập mạnh, cau mày cho đến lúc không còn bóng dáng người trong sân. Lâu lắm Lan vẫn không vào: hình như có tiếng Lan cười sau mấy câu mắng của mẹ.
Không, không có gì hết. Chỉ là câu chuyện đùa thôi, Lan dè dặt mấy hôm liền. Thoa cũng tỏ vẻ thờ ơ và chỉ mải miết với thúng khâu. Một tuần lễ qua. Nàng với Lan không nhắc đến người đàn ông. Ðột nhiên một hôm giữa lúc nàng thử áo cho Lan thì người ấy lại đến.
Lần này Trâm đưa ông ta vào tiếp chuyện ở nhà trong. Nàng thản nhiên, nhưng giữ Lan lại không cho bỏ vội bộ áo mới thử. Ông khách đã đứng tuổi, đầu tóc mượt và thưa, vẻ mặt rắn rỏi, không linh hoạt lắm, dáng người vững chãi, nói năng và điệu bộ khoan thai. Thoa nghĩ bụng rằng ông ta là người tử tế - nhưng cái đó có quan hệ gì đến mình. Ông ta nhìn, Thoa không cảm động đâu, Thoa thấy chính ông ta như ngượng ngập thì có. Vả lại người ta đến đây cũng như bao nhiêu khách khứa vẫn đến... Lan nó sắp lấy chồng nên chỉ khéo ỡm ờ đấy thôi.
Chiều hôm ấy, Thoa thấy chị Trâm đến nhẩn nha hỏi Thoa về những đồ trang sức cho Lan. Rồi lựa lời bảo nàng: “Này em ạ, ông Phán Tấn, cái ông đến nhà lúc sáng ấy, mà ông ấy hiền lành tử tế lắm kia đấy, từ hôm nọ đến hôm nay cầu khẩn mãi anh chị để xin em...”.
Nàng hiểu rồi, hiểu ngay từ lời đầu tiên của Trâm kia, và không nghe thấy chị nói thêm gì nữa. Tất cả nỗi vui mừng dè giữ, nỗi sung sướng lo ngại, trong giây phút ấy thành hình rõ rệt, tươi đẹp và đôn hậu đến quấn quýt nàng. Thoa không còn một ý gì giấu giếm. Nàng cười bằng cả đôi mắt rất linh động của nàng, miệng hé ra một chút chờ đợi rồi ngậm lại, rồi đưa mắt ý nhị nhìn cái chỗ lúc trước người đàn ông đã ngồi. Nàng thấy một hạnh phúc mới, rạng rỡ nhất mà có lẽ nàng không bao giờ dám vương qua một chút tư tưởng, đến nay không phải là sự không có thể có được cho đời nàng. Thoa ứa nước mắt mà mặt vẫn tươi. Lần đầu tiên nàng tội nghiệp cho thân và hưởng một vị tủi cực thâm đậm.
Thoa biết thêm rằng ông Phán Tấn còn mẹ già và góa vợ sớm: ông ở vậy nuôi các con nhỏ (Thoa sẽ là mẹ đứa con với hết tấm lòng ấp ủ của nàng); ông Phán vừa chí thú, vừa là người quảng đại, tình cảnh của Thoa ông biết rõ và sẽ dành cho một địa vị chững chạc cũng như đợi ở Thoa một người vợ hiền. Việc hôn nhân này sẽ lặng lẽ thích hợp với cuộc đời hai người. Ðịnh hết tang bà cô, ông Phán sẽ xin cưới.
Ông Phán Tấn thỉnh thoảng lại đến chơi, rất lễ phép với nàng, và lời nói điềm đạm của ông sao mà có duyên thế! Thoa lại thấy ông có nhiều điều đáng quý mến, có một vẻ sang trọng quân tử ít người đàn ông sánh bằng.
Thoa sắm sửa cho Lan và nghĩ đến lúc chính mình về nhà chồng, nàng sẽ đem bao nhiêu tâm trí và khôn khéo ra để gây một gia đình rất êm đẹp. Những câu trêu chọc nàng từ đấy không cần giữ gìn nữa. Trước kia, dù là lời nói của Lan cũng vẫn có nhiều dè dặt để khỏi chạm ý Thoa. Bây giờ, nhiều khi Trâm đã dám nhắc đến cả tật câm của Thoa, khen mỉa một cảnh hòa thuận ít điều tiếng, Thoa cũng vẫn sung sướng. Càng có lời chế giễu, Thoa càng được cảm động một tình tứ dịu dàng.
Ngày Lan về nhà chồng, Thoa không từ chối làm một người trong họ nhà gái đưa dâu. Nàng mừng cháu một chiếc nhẫn vàng, công sức của bao nhiêu ngày tháng tằn tiện. Nàng được cháu biếu lại hai hộp phấn. Lan dạy nàng vẽ môi, thoa má và ép mãi nàng mới chịu tô điểm ngay trong dịp đó: ý nàng định dành việc son phấn cho những ngày khác quan trọng hơn.
Vắng Lan, Thoa đã thừa cách để khuây buồn. Nỗi lòng chờ đợi nhẹ nhàng, những cảm tưởng quý mến sau những lần Tấn đến chơi, những lúc trí nghĩ nàng tìm đoán cử chỉ của người đàn ông trong công việc hàng ngày: bằng ấy ý niệm đến làm cho những giờ cô quạnh của nàng được ấm cúng.
Gần đến tháng quyết định, thình lình bà cô Thoa ở Hải Dương chết. Thoa kiên tâm trước, nghĩ đến cái khoảng thì giờ phải đợi chờ thêm. Chưa đoạn tang cô, Thoa lại được tin bà thân sinh ông Phán Tấn ốm nặng. Chị Trâm đi thăm về nói bệnh tình bà cụ trầm trọng lắm, nhưng cũng tìm yên ủi Thoa để nuôi cái hy vọng cho chính mình Trâm. Chị Thoa cũng hết lòng mong cho nhân duyên cô em không đến nỗi trắc trở.
Tất cả sự quan tâm của Thoa cũng như của mấy người trong cuộc, đều dồn về nơi giường bệnh của bà già, Thoa hỏi chị về đường thuốc thang, nhờ chị kêu cầu giúp mình, và một lần, chẳng biết nghe ai mách, Thoa gửi bốn chục mua quế tốt để biếu mẹ Tấn. Chưa kịp gửi biếu, bà cụ đã tắt nghỉ. Chị Trâm phiền muộn ra mặt. Thoa không biết nghe, thiết nghĩ gì hết, ông Phán Tấn cảm động vì cái ý thảo của nàng lắm. Ông thưa đến hơn trước, nhưng mỗi lần có những lời gắn bó, Thoa cũng được vững lòng thêm.
Tâm hồn Thoa đã quen với sự thua thiệt từ trước rồi. Cái tang mới kia cũng là cái tang của Thoa, nàng lại sửa soạn tính tình để chịu lấy; nỗi trông mong và tính cẩn thận vẫn được nuôi dưỡng một bên, Thoa dè chừng trước một đôi cái tang nữa trong họ gần, họ xa để ngộ việc đến thực thì nàng có sẵn sức gánh nặng. Nàng cũng dự tưởng cả đến lúc nàng hay ông Phán Tấn đau ốm, hoặc quá ra nữa, người đàn ông sẽ gặp tai nạn gì thảm khốc hơn.

Ðiều nàng không ngờ nhất lại xảy đến.
Ông Phán Tấn phải đổi đi Sài Gòn. Ðâu thế nhỉ?
Nhưng sự cách biệt hẳn xa lắm và nguy hiểm lắm theo vẻ lo ngại của Trâm. Lời ông Phán lúc đến chào đôn hậu và thực thà. Ông nói mấy câu với nàng, tiếng ngượng nghịu và hơi run run khiến cả tâm hồn nàng ngan ngát ảo não.
Hôm ông lên đường, vợ chồng Lan và cô Phương đến rủ nàng ra ga tiễn nhưng Thoa khẽ lắc đầu, tuy mắt nàng lộ hết cả ý muốn. Thoa ngồi ở nhà, tưởng đến đoàn tầu hỏa chạy biến về một phương mù mịt. Nàng nghẹn mãi ở cổ nuốt khan bọt, và thấy nước mắt nhỏ nóng trên bàn tay.
Bức thư thứ nhất của Tấn gửi về một tháng sau có những lời thăm hỏi riêng, xoa dịu đau thương của lòng nàng. Nàng mượn lấy tờ giấy quý hóa kia để nhìn những chữ mà nàng không biết đọc. Thoa cất thư xuống một góc thùng và chờ lúc vắng, vẫy gọi đứa cháu nhỏ đến đọc lại cho nàng nghe. Tin tức của người đàn ông về đều được hơn một năm, do những bức thư lời lẽ đơn sơ trung hậu. Rồi có lẽ công việc bận - Tấn nói phải coi nhiều việc quan trọng lắm - thư gửi về thưa dần. Sau cùng, chỉ gần tết, anh rể Thoa nhận được một tấm danh thiếp chúc mừng cả nhà.
Chờ đợi hết năm nọ qua năm kia để thấy những lời lẽ phép hờ hững. Thoa vẫn không tỏ thái độ nào khác lạ, sự im lặng của nàng hòa vào những tháng ngày bình tịnh và người đàn bà ấy héo hắt chậm chạp trong một đời lu mờ.
Tin tức của Tấn bẵng hẳn rồi.
Cái tang cay nghiệt đã hết hạn từ lâu.

Trâm đã trở nên bà, và bận lo về việc cưới vợ cho con trai. Anh rể Thoa giàu có và mệt mỏi, suốt ngày ở trên gác nghỉ ngơi bên bàn đèn. Nhân duyên trắc trở của Thoa người ta quên cũng đã lâu: đời hớn hở bình yên dễ dàng cởi bỏ những vướng bận. Chỉ lòng Thoa còn nhớ. Ðôi mắt trông xa của nàng vẫn còn mong ước. Nàng bao giờ cũng thuận theo và chịu lấy cái nỗi đời khe khắt, nhưng hình như vẫn chờ đợi một sự may mắn vu vơ nào.
Nhưng bước đi thong thả ngày một nặng nề thêm, mắt trông lỗ kim đã không đủ rõ. Thoa đã hay mệt yếu, và cái miệng ngậm lại đã phảng phất hai nét hằn khóe môi. Ngày tết, trang điểm vẫn là một việc êm ái nhất của Thoa. Vẻ mặt đã hơi cũ kĩ trên thân hình và trong dáng điệu nàng. Thoa đi lễ một mình, đến chơi với vợ chồng Lan, cho con Lan những áo mũ đã để dành hồi trong năm. Rồi về đến nhà Thoa ngồi bên cơi trầu, chúm chím nghe chuyện bọn cháu đến vây quanh và xem chúng tíu tít nhận tiền nàng mừng tuổi. Mấy năm gần đây, năm nào cũng chỉ thế. Hết tết nàng lại gọn gàng xếp vào hòm những bộ quần áo bao giờ cũng còn mới, khóa kín lại với một vẻ trân trọng trong cử chỉ, rồi lại trở lại chỗ công việc mộ điệu của nàng.
Tháng hai năm ấy, Thoa đã bốn mươi mốt. Một người bạn ở xa về chơi với vợ chồng Trâm. Mắt Thoa tươi sáng lên khi nghe nói người ấy ở Sài Gòn ra. Nàng nhẹ tay đặt kim chỉ xuống nhìn ông ta với một cảm tình không che đậy. Không biết chuyện của Thoa và cũng không hiểu những dấu hiệu riêng Trâm định cản lại, người ấy tình cờ nói đến Tấn, cho vợ chồng Trâm biết rõ cái điều hai người đã ngờ từ lâu. Tấn lấy được người vợ giàu ở Chợ Lớn, đã thôi đi làm để buôn bán được mấy năm nay rồi. Chị của Thoa nhìn lại phía em thì thấy nàng hơi cúi đầu, khuôn mặt bình tĩnh nhưng nước da xanh một màu đáng sợ. Trâm vội để chồng ngồi với khách, lại gần hỏi Thoa. Nàng thản nhiên ngẩng nhìn chị, cười một nụ cười lạnh lẽo và đưa tay trỏ cuốn chỉ để Trâm lấy lại giùm. Ðêm ấy Trâm thức dậy, thấy em còn lịch kịch xếp dọn mãi bên đèn. Trâm không hiểu, lo ngại một sự gì mập mờ không dám ngủ lại nữa. Sáng hôm sau, nàng thấy em hốc hác ngồi rũ trên góc phản, thúng khâu và những vải sợi ở đó chỉ để làm vì. Mọi người trông thấy Thoa già tọp hẳn đi.
Mười mấy năm ấy vừa qua trong không đầy nửa tháng. Sự thất vọng ghê gớm của nàng khiến cả nhà kinh ngạc. Thế ra Thoa vẫn mong đợi Tấn thực sao? Thoa bấy lâu không ngờ vực gì sao? Thái độ lãnh đạm của Tấn đã cho mọi người biết sự cố nhiên, trừ có riêng nàng. Hay người ta có thể giữ một ảo tưởng đến bậc đó?
Dẫu sao, Thoa cũng đã đến lúc biết sự thực. Tất cả năng lực tinh thần của nàng sụp đổ ngay một lúc cùng với chút nhan sắc còn giữ lại được ở thân hình nàng. Trong tấm áo bông đen, dài, Thoa co ro và ngơ ngác không thiết gì đến công việc, hàng giờ ngồi nhìn sững quãng không. Trâm thương em có lẽ chưa bao giờ bằng hồi ấy. Nàng săn sóc coi chừng từng li từng chút, và khi thấy Thoa không gượng dậy được nữa, Trâm lao sức đi lo thuốc thang cho em. Thoa không để nài ép bao giờ, ngoan ngoãn đón lấy sự săn sóc của chị. Nàng mỉm những nụ cười ủ rũ mỗi khi Trâm thăm hỏi, đôi mắt cám ơn. Nàng uống cạn những chén thuốc Trâm đưa tới, cố nuốt những bát cháo Trâm dỗ nàng ăn. Lúc nào Thoa cũng dịu dàng, cũng vâng theo, cho đến khi nàng không còn đủ sức để làm vui lòng chị nữa.
Công chạy chữa đã thành vô hiệu lực. Trâm khóc và gạn hỏi, nhưng Thoa không tỏ một ý muốn giối giăng gì.
Nàng phải nằm tất cả tám ngày, bệnh kịch chỉ có nửa ngày và nửa đêm, lúc hấp hối cũng rất mau chóng.
Trong cái hòm mà ngày sống Thoa giữ gìn rất cẩn mật, không cho ai được động vào, Trâm thấy dưới đám áo quần tất cả vốn liếng của cải của em, tám chục bạc gói trong vuông nhiễu điều, những đồ chơi trẻ con của Thoa hồi xưa gói trong cái khăn tay thêu đầu tiên, cái lược gãy của Lạc, em trai nàng, cái đọn tóc của em gái, cái ruột tượng đũi của bà mẹ, một hộp con đựng mẩu mực, tháp bút, cái kính trắng của ông Tú vứt bỏ cùng với một quyển sách chữ nho mỏng gấp đôi. Kỷ vật của các người thân mà có lẽ nàng vẫn yêu vẫn nhớ suốt đời trong sự lặng lẽ của nàng.
Riêng trong một túi bằng gấm lớn khâu theo kiểu phong bì, mấy thứ hàng lụa nàng định mặc khi lấy chồng, một cái lược ngà Trâm mua cho nàng, mấy bức thư Tấn gửi cho vợ chồng Trâm và mấy tấm danh thiếp. Trâm bỗng chú ý đến một tờ giấy gập nhỏ, màu mực khác, trên đó có một vài câu rập xóa trong những hàng sau này:
“Cậu mợ tôi gởi lời thăm ông được bình yên. Từ ngày ông đổi vào Sài Goòng, cậu mợ tôi vẫn thường nhắc ông luôn. Dì tôi cũng bảo tôi gởi lời hỏi thăm ông và anh bé. Dì tôi gởi vào làm quà cho anh bé hai tá mù- xoa lụa, một cái nhẫn mặt ngọc và một đôi áo len”.
Thì ra tờ ráp một bức thư. Nét chữ của Tuyên. Thư đề ngày 12 tháng 4 năm 1920: tám năm rồi. Biết bao nhiêu đắn đo, bao nhiêu công phu trước khi nàng gửi được bức thư ấy.
Thế Lữ -1943